“Kijk naar vogels. Verschillende vogelsoorten kunnen allemaal nét iets anders eten van een boom. Of kijk naar vissen. Die zwemmen in de zee op verschillende dieptes, zodat ze allemaal iets te eten hebben.” Gertjan Endedijk is directeur van Stichting de Nieuwe Veste, maar oorspronkelijk bioloog. En hoewel hij er niks mee doet momenteel, is hij er nog altijd gepassioneerd over. Althans, in dit gesprek.
We hebben het over planten en dieren, omdat hij daarmee kan verklaren, in ieder geval voor een deel, wat er nu gebeurt met ons, de mensensoort. En ook waar het aan schort. Maar daar komen we zo meteen op. Eerst nog even die vogels en vissen. De dieren, wilde Endedijk maar even aangeven, léven van het zich begeven in kleine clubjes. “Het gaat goed, omdat de verschillende vogelsoorten, of vissen wat je wil, kleine groepjes vormen, die dan een deel van de boom pakken, met vruchten die zij lekker vinden.” Tuurlijk, er is soms concurrentie, maar dat lost zichzelf ook weer op. De dieren gaan namelijk allemaal net iets anders doen. En dan ontstaat er nieuws, dan klopt het weer. “Juist door de verschillen ontstaan nieuwe dingen.”
Wij mensen kunnen daar wat van leren, vindt Endedijk. En het is hard nodig, dat ook. “Het piept en het kraakt, aan alle kanten. De toon is ongekend hard. De premier gebruikt woorden als – tuig – en – pleur op -. Wat voor voorbeeld schets je dan? Het is politiek misschien slim, maar verder is het heel onverstandig. Het leidt tot alleen maar meer confrontatie.” De zwartenpietendiscussie, nog zoiets. “Los van of je voor of tegen zwarte piet bent, als je tegen mensen zegt dat ze hun bek moeten houden als ze aangeven zich gekwetst te voelen, waar ga je elkaar dan wél vinden?”
Terug naar de biologie. Want dezelfde stress die Endedijk in de maatschappij ziet, ziet hij ook in de natuur. Eigenlijk, zegt hij, is de natuur één grote stressvolle toestand. Dieren zijn namelijk constant op zoek naar structuur. Structuur betekent overleven. Om die te houden staan ze continu onder druk. Neem ganzen. Die moeten, als ze op hun trektocht gaan, geen dag te laat of te vroeg vertrekken, want de gevolgen voor het tijdstip van aankomst, de geboorte van hun jongen en hun overlevingskansen, staan op het spel.
Mensen zijn eigenlijk niet anders. Ook wij hebben – sociale – structuur nodig. En krijgen stress als die wegvalt. En dat is precies wat er nu, of eigenlijk al een tijdje, gebeurt. Sinds het wegvallen van de verzuiling en de opkomst van de digitale technologie, verkeert de mens onder hoge stress. Zijn sociale structuren zijn weggevallen en daarvoor in de plaats is een enorm wereldwijd sociaal netwerk voor hem geopend. “We moeten,” zegt Endedijk, “niet onderschatten wat die informatietechnologie met ons doet. Het zit hem in de schaalgrootte en de snelheid. Daardoor is onze wereld en de nieuwe werkelijkheid oncontroleerbaar geworden.”
Toch, Endedijk gelooft dat het goed kan gaan, nog net. “De mens is het slimme soort. We kunnen de techniek slim inzetten. Om de klimaatcrisis te keren bijvoorbeeld. Wij kunnen nadenken. Dus als we over straat lopen en we zien een gesluierde vrouw en denken, bah! Dan kunnen we onszelf ook een kritische vraag stellen. Waarom denken we dat eigenlijk?”
Gertjan Endedijk opent het Festival van de Democratie met een blog. Het is de eerste in een serie blogs van Bibliotheek Breda (onderdeel van Stichting de Nieuwe Veste) dat meedoet aan de jaarlijkse Nederland Leest campagne met dit jaar het thema Democratie. Zeker tien bekende Bredanaars zullen tussen 15 september en 15 november een blog schrijven en dat koppelen aan een boek. Op 20 november sluit burgermeester Paul Depla de serie af.
Nog wat handige links
Leestip van Gertjan Endedijk – De onvrije natuur
